Stappenplan: 'Verantwoord een keuze maken bij dilemma’

Een korte casus uit de praktijk
Suzan is een jonge vrouw; ze woont zelfstandig. Ze heeft nauwelijks sociale contacten, maar wel een vriend, Martin. Die leidt een onregelmatig leven en heeft schulden. Suzan vermoedt dat hij met cocaïne bezig is. Hij vraagt haar vaak om geld. Ze is bang dat ze het contact met hem kwijt raakt en geeft af en toe wat. Nu ontdekt ze dat hij een wietplantage in zijn flat heeft; er is al bijna een keer brand uitgebroken. Ze legt het voor aan Carla, sociaal werker, maar zegt er bij dat zij het echt aan niemand mag vertellen, want dan raakt ze vriend Martin kwijt, zo vreest ze.
Carla ervaart een dilemma: wat weegt zwaarder? De waarde vertrouwelijkheid of de waarde veiligheid van omwonenden? Kortom: wel of niet melden bij de politie?

De ene professional zegt: “Oh, maar dat is toch gemakkelijk; het belang van mijn client en de vertrouwensrelatie gaan altijd voor! Ik ben geen verlengstuk van de politie. Ik ga dit samen met de client wel oplossen”. Een ander zal al snel vinden dat levensbelangen prioriteit hebben of zeggen dat een strafbaar feit volgens de leiding altijd gemeld moet worden. 1)

Hoe kom je tot een verantwoorde keuze?
Elke professional in het sociaal domein, inclusief jeugdhulp, kent de dilemma’s:
‘Moet ik fraude nu wel of niet melden?’
‘De gemeente vraagt zonder toelichting met urgentie informatie over een client’
‘De leidinggevende vraagt een hulpverleningsrelatie af te sluiten; ik vind dat niet verantwoord.’
Als je met dit soort ethische dilemma’s te maken hebt, is het prettig om met collega’s te kunnen overleggen. Want hoe vanzelfsprekend je voorgenomen besluit soms ook lijkt; om te kunnen zeggen dat je professioneel verantwoord hebt gehandeld is het noodzakelijk om bij dilemma’s als deze je handelen te hebben getoetst aan het beroepsethisch en professioneel oordeel van collega’s.

We spreken over een ‘ethisch dilemma’ als er verschillende waarden tegenover elkaar staan. In de casus Suzan de waarde vertrouwelijkheid tegenover de waarde veiligheid. Bij een dilemma als ‘Moet ik fraude nu wel of niet melden?’ staat de waarde vertrouwelijkheid tegenover de waarde eerlijkheid. Wat zijn nu de handelingsmogelijkheden? Welke waarde vind je zwaarder wegen? Sociaal werkers menen dat het helpt om op een gestructureerde manier tot een verantwoorde keuze te komen.

Nieuwe aanpak
Het boek Moresprudentie. Ethiek en beroepscode in het sociaal werk (2019) biedt een systematisch stappenplan, dat sociaal werkers houvast biedt bij dilemma’s bij bijvoorbeeld het signaleren van een wietplantage of fraude met een uitkering. Reacties van professionals op dit Stappenplan kunnen worden samengevat met ‘helpend’. Helpend om:
- meerdere handelingsmogelijkheden in beeld te krijgen;
- structuur aan het afwegingsproces te geven en bewuster alle factoren mee te wegen;
- minder door de bril van eigen waarden en normen te kijken;
- de beroepscode te benutten;
- je keuzes beter te beargumenteren en te onderbouwen;
- zorgvuldig tot een kwalitatief verantwoord besluit te komen naar mijzelf, de cliënt en de organisatie.

Drie fases
Het ‘Stappenplan bij ethische dilemma’s’ kent drie fases.
De eerste fase is de zgn. oriënterende fase: wat is er precies aan de hand? Wat zijn de waarden en normen en belangen die hier spelen? Wat zijn de wettelijke kaders? Gaat het om feiten of subjectieve beweringen? Wat is het belangrijkste dilemma? En wat zijn vooralsnog de handelingsmogelijkheden?

De tweede fase noemen we de ‘weging of oordeelsvormende fase’. Hierin kijken we vanuit diverse invalshoeken naar het dilemma.
Ten eerste de invalshoek van de ‘plichtethiek’: welke morele plichten, zoals uit de beroepscode, spelen hier? Om professioneel verantwoord te handelen is het essentieel om de normen uit de beroepscode te betrekken bij het afwegingsproces.
We kijken ook naar de ‘gevolgenethiek’: wat zijn van de diverse handelingsmogelijkheden alle voor- en nadelen in deze situatie en voor wie?
Daarnaast speelt ook de ‘deugdethiek’ altijd mee: welke kwaliteiten, eigenschappen en emotionele krachten van de hulpverlener worden hier aangesproken? En welke invloed hebben die op keuzes?

De derde fase, is de besluitvormende fase: wat weegt het zwaarste en hoe kunnen we ons besluit – o.a. op basis van de beroepscode – verantwoorden?

Natuurlijk ontbreekt de tijd veelal om bij elk dilemma uitgebreid zo’n Stappenplan met elkaar uit te werken. Maar als alle sociaal werkers een paar keer per jaar een herkenbare casus uitwerken met het Stappenplan, ontstaat ‘moresprudentie’: leren van afwegingen en beslissingen in vergelijkbare gevallen. Elke situatie is anders, maar veel afwegingsfactoren (fase 2) zijn herkenbaar en dus weer bruikbaar. Uiteindelijk leidt moresprudentie tot efficiency bij collegiaal moreel beraad.

‘Je zorgt voor professioneel verantwoord handelen’
Het Stappenplan is een erg handige en fijne manier om alle kanten van een moreel dilemma te belichten. Je vult het Stappenplan samen in: je zoomt uit op de situatie, je gaat brainstormen over alle handelingsmogelijkheden, je kijkt naar plichten, gevolgen en deugden, bekijkt de voor- en nadelen en maakt een keuze. In dit alles neem je de beroepscode mee. Kortom: je zorgt voor professioneel verantwoord handelen. Marèl Lenssen
Lees hier onder meer ervaringen van sociaal werkers met het nieuwe ‘Stappenplan bij ethische dilemma’s’.

Lees ook: Dilemma's vragen om zorgvuldige weging; zoals bij vaccinatieplicht

© 2021 / Jaap Buitink

1) De casus Suzan en het nieuwe ‘Stappenplan bij ethische dilemma’s’ worden uitgewerkt in het boek ‘Moresprudentie. Ethiek en beroepscode in het sociaal werk’ (2019); zie m.n. hoofdstuk 4, pag. 139 – 145 (info).

‘Ik voel mij als professional gezien en gehoord’
Meer reacties:
Dit stappenplan onderzoekt op een overzichtelijke manier de kern van het dilemma. Mocht je vastlopen in een case, dan kan op deze manier zonder oordeel en onderzoekend gekeken worden naar een passende oplossing/handelingsmogelijkheid voor zowel de professional als de cliënt. Tevens zal altijd verantwoording kunnen worden afgelegd als dit stappenplan is gevolgd. Ik voel mij als professional gezien en gehoord, het zet mij aan het denken en het maakt mij bewust van processen. Delilah van Dijk

Het stappenplan is een concreet plan waarin je stapsgewijs steeds dieper in de situatie duikt en daardoor meer zicht krijgt op je handelingsmogelijkheden. Er wordt vanuit drie perspectieven gekeken naar het morele dilemma, namelijk de plichtethiek (m.n. beroepscode), deugdethiek en gevolgenethiek. Er worden veel vragen doorlopen die helpen om de situatie en het dilemma goed in kaart te brengen. Jennie Gooris

Het stappenplan houdt je scherp als professional, je komt tot meer handelsmogelijkheden wat de kans op een ‘betere’ keuze vergroot. Het biedt een onderbouwing en hiermee een weging aan de verschillende onderdelen van handelingsmogelijkheden. Het keuzeproces wordt hierdoor uit de black box van het onbewuste gehaald. Het biedt handvaten ter verantwoording van je keuzes aan de cliënt, jezelf en buitenstaanders. Kasha van Hall

Het is voor mij een toepasbaar stappenplan die een leidraad en houvast is in het komen tot een gedegen besluit. Het zorgt ervoor dat ik de situatie zorgvuldig analyseer. Door de 3 fases en de stappen daarin zie ik niets over het hoofd. In overleg met collega’s geeft het structuur. Het helpt focussen op de casus. Het stappenplan helpt mij om mijn professionele handelen te beargumenteren en te onderbouwen. Ook is het een eenvoudig middel om in een vergadering met collega’s te gebruiken en een casus te bespreken. Steven Kuperus

Voor vragen of opmerkingen: zend e-mail
Een iets ingekorte versie van het nieuwe Stappenplan staat ook in een bij de BPSW gratis verkrijgbare brochure.