Dilemma's vragen om zorgvuldige weging

Columnist Bert Wagendorp meent dat het dilemma van een al dan niet verplichte vaccinatie voor Corona minder ingewikkeld is dan het lijkt, In zijn column (Volkskrant, 26 nov. 2021) wijst hij op de verplichte maximum snelheid van 100 km per uur op de snelweg: ook al vindt een individu dat zijn individuele vrijheid een snelheid van 180 km rechtvaardigt, toch schikt hij zich naar de wet/het collectief.
Dilemma's vragen om een zorgvuldige weging van meerdere factoren die er toe doen. In het maatschappelijk verkeer en zeker ook in het sociaal werk!

Conflict van waarden
Een dilemma is vaak een ethisch dilemma; een conflict van waarden: bij de vaccinatieplicht de waarde/opvatting dat individuele vrijheid - en zelfbeschikkingsrecht over eigen lichaam - in onze samenleving een groot goed is, tegenover de waarde om de gezondheidszorg voor iedereen toegankelijk te houden. ‘Nood breekt wet’ zegt Wagendorp dan, omdat de pandemie die open toegankelijkheid in gevaar brengt: ‘je kunt niet eeuwig de vrijheid van het individu boven het belang van het collectief blijven stellen’. Met alle respect voor de keuze van Wagendorp, pleiten wij er wel voor om dilemma’s zorgvuldiger te wegen. Het vergelijken met zo'n voorbeeld is dan te kort door de bocht en daarmee onzorgvuldig om een verantwoorde keuze op te baseren. Er zit immers een essentieel verschil tussen het dilemma van al dan niet een vaccinatieplicht en het voorbeeld van de maximum snelheid: de mate waarin mensen worden belemmerd in hun individuele vrijheid of zelfbeschikkingsrecht.
Zo zijn professionals in zorg en welzijn soms ook geneigd om bij een dilemma in het werk vergelijkingen met voor de hand liggende voorbeelden te maken. Voorbeelden om van te leren zijn prima, maar een echt zorgvuldige afweging vraagt meer dan een platte vergelijking.

Verantwoord werken
Bij een ethisch dilemma is er geen ideale oplossing. Hoe de keuze ook uitvalt, er is altijd een nadelig effect. Maar hoe kom je individueel of in een groep/collectief tot een zo verantwoord mogelijke keuze? Werk of denk:
- oplossingsgericht: verken doelgericht een concreet moreel probleem;
- analytisch: bereid een beslissing voor door het zo onafhankelijk mogelijk wegen van relevante argumenten;
- systematisch: maak een (liefst samen met anderen/collega’s in een moreel beraad) systematische ordening, onderverdeeld in fasen en stappen.

In ons boek Moresprudentie (2019) werken we voor professionals in de sociale sector een systematisch stappenplan uit, dat sociaal werkers houvast biedt bij dilemma’s bij bijvoorbeeld het signaleren van een wietplantage of fraude met een uitkering. Samengevat zijn de reacties op dit stappenplan ‘helpend’. Helpend om:
- 'meerdere handelingsmogelijkheden in beeld te krijgen';
- 'structuur aan het afwegingsproces te geven en bewuster alle factoren mee te wegen';
- 'minder door de bril van eigen waarden en normen te kijken';
- 'je keuze beter te beargumenteren en te onderbouwen'. Aldus reacties van professionals. Zie hier meer reacties.
Houvast voor het formuleren van standpunten bij maatschappelijke dilemma’s als rond vaccinatieplicht, bieden we de lezers van deze site ook graag aan:

Stappenplan om een ethisch dilemma verantwoord te analyseren:
Fase 1: oriënterende fase: de situatie en het dilemma
1. Wat is precies de situatie?Wat speelt er; wat zijn de waarden en normen die hier in het geding zijn; wat zijn de wettelijke kaders en maak je onderscheid tussen feiten en interpretaties?
2. Wat is voor jou het dilemma; welke waarden botsen hier en waarom?
3. Wat zijn de handelingsmogelijkheden en wat zijn daar de voor- en nadelen van?
Fase 2: de weging of oordeelsvormende fase
4. Welke morele plichten spelen hier (plichtethiek)? Hier wordt t.a.v. sociaal werkers m.n. verwezen naar de beroepsnormen in de Beroepscode voor professionals in sociaal werk.
5. Welke doelen of gevolgen beoog je? (gevolgenethiek)? Wat biedt het grootste voordeel voor zoveel mogelijk mensen?
6. Welke eigenschappen en emotionele krachten van jou spelen hier een rol (deugdethiek)?
7. Welke consequenties hebben de vragen 4, 5 en 6 voor de handelingsmogelijkheden (vraag 3)?
Fase 3: de besluitvorming
8. Naar welk besluit neig je en welke punten uit de voorgaande weging wegen daarbij het zwaarst en waarom?
9. Toetsing (op bijvoorbeeld gevolgen voor sociale rechtvaardigheid): heb je voldoende overlegd met collega’s (moreel beraad)?
10. Wat is je besluit?

Dit is een iets ingekorte versie van het Stappenplan, zoals uitgewerkt in Moresprudentie - Buitink, Ebskamp & Groothoff (ThiemeMeulenhoff, 2019).

Zie reacties over het werken met het Stappenplan!

Zie ook de brochure 'Van beroepscode naar moresprudentie'

De Beroepscode voor professionals in sociaal werk kun je hier downloaden.

2021
Jaap Buitink, Heemstede;
Jan Ebskamp, Zwolle en
Richard Groothoff, Aduard;
auteurs boek Moresprudentie

Foto: Ruth Armishaw